Jan Dhan Yojana भारत हा वैविध्यपूर्ण देश आहे. येथील नागरिकांच्या जीवनमानात मोठ्या प्रमाणात विषमता आढळते. गरिबी ही अनेक कुटुंबांसाठी मोठी आव्हाने उभी करत आहे. त्यामुळे आर्थिक समावेशन हे प्रमुख आव्हान बनत आहे.
यावर मात करण्यासाठी केंद्र सरकारने प्रधानमंत्री जनधन योजना सुरू केली आहे. ही योजना गरीब व वंचित घटकांमधील नागरिकांना आर्थिक लाभ देण्यासाठी राबवली जात आहे. या योजनेमुळे ग्रामीण भागातील तसेच शहरी भागातील गरीब नागरिकांना बँकिंग सेवेचा लाभ मिळत आहे.
संपूर्ण देशभरात यापूर्वी लक्षणीय प्रमाणात नागरिकांचा बँकिंग व्यवहारापासून वंचित राहावे लागत होते. प्रधानमंत्री जनधन योजनेद्वारे हे प्रकरण पूर्णपणे बदलले आहे. शून्य तारखेपासून प्रारंभ झालेल्या या योजनेने मोठ्या प्रमाणात नागरिकांना सहज व सुलभ पद्धतीने आर्थिक व्यवहार करण्यासाठी मार्ग मोकळा केला आहे.
प्रधानमंत्री जनधन योजनेच्या उद्देशाचा सखोल अभ्यास करता, हे स्पष्ट होते की या योजनेचे लक्ष्य म्हणजे सर्व भारतीय नागरिकांना बँकिंग व्यवहारांशी जोडून घेणे. या योजनेवर व तिच्या उ्द्देशांवर भर देण्यात आला असून, त्याचा नागरिकांच्या दैनंदिन जीवनावर काय परिणाम झाला आहे, याचाही विचार केला आहे.
सरकारच्या मते, ही योजना देशातील आर्थिक समावेशन जपण्यास मदत करते. गरिबीच्या रेषेखालील नागरिकांना बँकिंग सुविधा देण्याचा प्रमुख उद्देश या योजनेमागे आहे. या योजनेअंतर्गत ग्रामीण भागातील नागरिकांना लाभ मिळत आहे, जिथे पूर्वीच्या काळात बँकिंग सेवांचा प्रवेश मर्यादित होता.
प्रधानमंत्री जनधन योजनेच्या माध्यमातून नागरिकांना व्यक्तिगत बँक खाते उघडण्याची संधी मिळाली आहे. यासोबतच, या खात्यांमध्ये ओवरड्राफ्ट सुविधा, आपत्कालीन भरपाई, लघुवित्त सुविधा, माहिती प्रौद्योगिकी (आइटी) उपक्रम, विमा सुविधा आणि इतर उपक्रमांचेही लाभ मिळत आहेत.
योजनेच्या माध्यमातून २८ ऑगस्ट २०२२ पर्यंत १४४ कोटी जनधन खाती उघडण्यात आली आहेत. त्यापैकी ८.७२ कोटी खाती महिलांसाठी आहेत. सुमारे ४.९ लाख शाखांतून या खात्यांची उघडणी करण्यात आली आहे. या योजनेच्या सफल अंमलबजावणीमुळे एका बाजूला गरिबी कमी करण्यास मदत मिळत असताना दुसरीकडे अर्थव्यवस्थेला चालना मिळत आहे.
प्रधानमंत्री जनधन योजनेचा प्रमुख उद्देश म्हणजे ज्या नागरिकांकडे बँक खाते नाहीत, त्यांना बँकिंग सेवांमध्ये समाविष्ट करणे. देशातील अनेक गरीब नागरिकांपर्यंत या योजनेद्वारे बँकिंग सेवांचा प्रसार झाला आहे.
मात्र, यासोबतच नागरिकांच्या मनात अजूनही बँकिंग सेवांबाबत काही भीती राहिली आहे. त्यासाठी लोक ज्यांच्यावर विश्वास आहे त्या नेत्यांकडून किंवा स्थानिक पातळीवरील प्रतिनिधींकडून माहिती घेऊन त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली बँक खाते उघडण्याचा मार्ग अवलंबितात.
प्रधानमंत्री जनधन योजना ही केवळ बँक खाते उघडण्याची सोय देणारी योजना नसून, स्वत:ला बँकिंग प्रणालीशी जोडून घेण्याची संधी देणारी योजना आहे. ज्या नागरिकांना बँकिंग सेवांचा अनुभव नाही, त्यांच्यासाठी ही योजना खूपच महत्त्वाची ठरत आहे.
अर्थात, बँक खाते उघडून त्याचा वापर करण्याबाबत देखील काही समस्या उद्भवत आहेत. नागरिकांनी बँक खाते उघडल्यावर त्यांना तेथे पैसे घालवण्याची वीण वाटते. त्यासाठी ते कौटुंबिक कारणे, वैयक्तिक कारणे किंवा इतर सामाजिक कारणे देऊन पैशांचा घसरणीचा मार्ग शोधतात. यावर मात करण्यासाठी सरकारने काही उपाय करण्याची गरज आहे.
संपूर्ण देशामध्ये आर्थिक व्यवहारांचे कौल एकसारखे होण्यासाठी प्रधानमंत्री जनधन योजना खूप महत्त्वाची ठरली आहे. या योजनेच्या माध्यमातून गरीब व वंचित घटकातील नागरिकांना आर्थिक सुरक्षा व समृद्धी मिळण्यासाठी मदत मिळत आहे.
